«شاه رفت»، تیتر بسیاری از روزنامه‌های ایران در فردای 26 دی‌ماه 1357 بود. این روز در تاریخ به‌عنوان شمارش معکوس حکومت پهلوی تلقی شده و تصور می‌شود که تا پیش‌ از این شاه همچنان انتظار داشته بر کشور مسلط شده و بتواند امواج انقلابی را آرام کند. با این‌حال شواهد تاریخی نشان می‌دهد خود شاه و خانواده‌اش از مدت‌ها پیش احتمال روزی که مجبور شوند، کشور را به‌صورت اضطراری ترک کنند، می‌داده‌اند. از این‌رو سعی کردند تا زمینه‌های خروج خود را از مدت‌ها پیش فراهم کنند. در این نوشتار درصدد بررسی این مسئله هستیم.

اولین فردی که از مدت‌ها پیش سعی کرد تا برای روز مبادا آماده شود، خود شاه بود. او از مدت‌ها قبل فرآیند انتقال بخشی از سرمایه‌های کشور به خارج از ایران را به‌صورت خرید سهام شرکت‌های مختلف اروپایی و آمریکایی و سپرده‌گذاری در بانک‌های خارجی شروع کرده بود. با این‌حال شاه در سال 57 بخشی از زمین‌ها و دارایی‌هایی را که در مناطق مختلف ایران داشت به فروش گذاشت تا بتواند نقدینگی حاصل از آن را به خارج منتقل کند. بنا به گفته «روزنامه نیویورک‌ تایمز مبلغی بین 2 تا 4 میلیارد دلار در طول دوسال آخر از سوی خاندان سلطنتی ایران به آمریکا منتقل شد».(1)

به‌غیراز شاه، فرح پهلوی نیز در همین زمان تلاش کرد تا بخشی از ثروت خاندان شاه و خودش را که قابل ‌انتقال بود، به خارج از کشور منتقل کند. به‌عنوان‌ مثال یکی از علاقه‌های فرح پهلوی خرید و جمع‌آوری نقاشی‌های هنرمندان مشهور و کلاسیک بود. معمولاً مباشران از طرف او در حراجی‌های بزرگ در اروپا و آمریکا شرکت کرده و آثار هنری را خریداری می‌کردند. همچنین او به جمع‌آوری عتیقه هم علاقه زیادی نشان می‌داد. بر این اساس فرح پهلوی در دی‌ماه 57 بخش قابل‌توجهی از این‌ها را با خود به خارج از کشور برد. شاه در همین زمان املاک و دارایی‌هایی در سوئیس و آمریکا داشت که بعد از مرگ او به خانواده‌اش منتقل گردید.(2)

البته خروج اموال و اشیای با ارزش فقط توسط فرح صورت نگرفته بود چرا که مادر او نیز پیش‌ از این بخشی از دارایی‌های خود را به ارز تبدیل کرده و به خارج از کشور فرستاده بود. جالب اینجاست که او یک سال قبل از انقلاب و از زمانی که ناآرامی‌ها شروع‌شده بود، بیشتر جواهرات خود را از کشور خارج کرد.(3)

همچنین اشراف پهلوی از مدت‌ها پیش از انقلاب در خارج از کشور به سر برده و دارایی‌هایش را به خارج از کشور منتقل کرده بود. با این‌حال او در سال چندین بار به ایران می‌آمد. اشرف در شهریور 57 همزمان با اوج‌گیری انقلاب به ایران آمده و با شاه درباره وضعیت کشور صحبت می‌کند. شاه به او می‌گوید که آمدن او به ایران در این موقعیت مناسب نیست و مخالفان از حضور او برای ایجاد تبلیغات منفی علیه او استفاده می‌کنند. هرچند اشرف به شاه می‌گوید که حاضر نیستم در این موقعیت شما را تنها بگذارم اما شاه صدایش را بر روی او بلند کرده و می‌گوید برای راحتی خیال من از ایران بروید. اشرف می‌گوید بعد  ازاین جلسه من با اولین هواپیما ایران را به مقصد نیویورک ترک کردم. ظاهراً او در جریان آخرین سفر به ایران مقداری از اموال باقی‌مانده خود را نیز از کشور خارج می‌کند.(4)

غلامرضا پهلوی دیگر برادر شاه نیز یک سال قبل از انقلاب از کشور خارج شد. او که در ایران در فعالیت‌های اقتصادی زیادی مشارکت داشت، در کارخانه‌های آزمایش، شرکت ریسندگی و بافندگی کرج، شرکت کشاورزی و عمرانی سبز دشت، شرکت تولیدی سیاک، شرکت ریسندگی و بافندگی کرج و چندین شرکت دیگر سهام داشت. او قبل از انقلاب بخش قابل‌توجهی از دارایی‌های خود را به‌صورت ارز از کشور خارج کرد.(5)

تاج‌الملوک مادر شاه تا نزدیکی‌های انقلاب در ایران اقامت داشت. با این‌حال از مدت‌ها پیش بخش مهمی از دارایی‌های خود را به آمریکا منتقل کرده بود، از این‌رو در آستانه انقلاب او به آمریکا رفته و در ویلایی که سال‌ها قبل خریده بود، اقامت می‌کند. شمس بزرگ‌ترین خواهر شاه بود که در عرصه‌ فعالیت‌های اقتصادی، تجاری و ملکی بسیار فعال بود. او قبل از انقلاب در شرکت‌های تصفیه شکر اهواز، لبنیات پاک، سردخانه‌های مختلف در مهرشهر و گرگان، شرکت آلوم پارس، شرکت شهر صنعتی کوروش، شرکت ساختمانی خطوط لوله ایران و چندین شرکت کشاورزی و کارخانه فرآوری مواد غذایی سهام داشت. او همزمان با آغاز امواج انقلابی با تبدیل بخشی از دارایی‌ها به ارز و جواهراتی به ارزش 20 میلیون دلار از ایران به کالیفرنیا می‌رود و در خانه‌ای که به ارزش 4 میلیون دلار خریداری کرده بود، اقامت می‌کند.(6)